Yağmacı ve Şaibeli Dergiler

Yağmacı ve Şaibeli Dergiler;

Akademisyenlerin karşılaştıkları en temel meselelerden biri yağmacı ve şaibeli dergilerin çoğalması ve bu dergilerin araştırmacıların nitelikli bilimsel dergilere ulaşmasına ve buralarda yayın yapmasına negatif etkisidir.

Ülkemizde akademik araştırmacılara yayın yapmaları için baskı uygulanması, akademik yükselme, akademik teşvik ve kadro rekabetleri gibi nedenlerle bazı yazarlar daha hızlı ve kolay bir şekilde yayın çıkarabilmek için farklı yollar aramakta ve sahte yayıncılık gibi oluşumları tetiklemektedir. Çoğu zaman ise yazarlar sağlıklı bir ön araştırma yapmadıkları için yağmacı ve şaibeli dergilere maruz kalmaktadırlar.

Son yıllarda teknolojinin gelişmesi basılı yayıncılığı ikinci planda bırakarak elektronik yayıncılığı ön plana çıkarmıştır. Bilginin hiçbir ücret ödenmeden herkes tarafından erişilebilmesi gerektiğini savunan Açık Erişim modeli, bilimsel yayınlara okuyucuların ücret ödeyerek erişmesini reddetmektedir. Ancak açık erişim modellerde araştırmacılardan ücret alınmaması, yayıncılık işinin tamamen masrafsız bir iş olduğunu göstermez. Çevrimiçi yayınların sunulduğu kullanıcı ara yüzlerinin yanında dizgi ve mizanpaj gibi makale işlem bedelleri bulunmaktadır. Bu noktada, gold, green ve hybrit açık erişim gibi farklı açık erişim modelleri ortaya çıkmıştır.

Örneğin gold open access (altın açık erişim) seçeneği, makalenin yayın haklarının yazarda kalmasını ve yayın işlem bedelinin yazarın kendisi tarafından ya da kurumu tarafından karşılanmasını içermektedir. Green open access (yeşil açık erişim) modelinde ise yazar dergiden dergiye değişen belirli bir süre (embargo period) geçtikten sonra makalenin yayınlanmış halinden daha eski herhangi bir halini (örneğin kabul aldığı hali) dilediği platformlarda (kişisel ya da kurumsal web sayfası gibi) paylaşarak açık erişime sunabilmektedir. (Çetinkaya, 2019)

Yazarın makalesinin yayınlanması karşılığında dergiye işlem bedeli ödediği gold open access modeli, yasal olmayan ve hiçbir yayın etiğine uymayan uygulama yapan yağmacı ve şaibeli dergilerin ortaya çıkmasına neden olmuştur.

Beall’ in yağmacı yayıncılar listesi 2017 yılında yayıncılar ile yaşanan problemlerden ötürü son bulmuş gibi gözükse de 07.03.2021 tarihli güncelleme ile yağmacı ve şaibeli dergilere dair hala en somut çalışma olma özelliğini korumaktadır.

1. Yağmacı ve Şaibeli dergi nedir?

Yağmacı dergi bir fırsatçı yayıncılık uygulamasıdır, akademinin yayın yapma ihtiyacını kendi çıkarı için kullanır, kullananlara yarar sağlamaz.

ʺYayın yap ya da yok ol – publish or perish”, görece kolay bir yol olan online dergi yayınlama ile birleşince kötü niyetliler için araştırmacıları sömürmeye uygun bir pazara dönüştü.

Yağmacı ve şaibeli dergilerden bazıları kasıtlı olarak yağmacıdır, bazıları ise ihmalkârlık, kötü yönetim veya tecrübesizlik nedeniyle hatalar yaparlar.

Motivasyon ve yöntemleri farklı olsa da, yağmacı ve şaibeli dergilerin bir takım ortak özellikleri vardır:

• Temel hedefleri para kazanmaktır [örneğin APC (Article Processing Charge Fee) – makale işlem ücretleri].
• Yayınlanan çalışmanın kalitesini önemsemezler (hiç veya çok az düzeltme/akran değerlendirmesi).
• Doğru olmayan iddialarda bulunur veya sözler verirler (örneğin etki faktörü iddiaları veya indekslenme iddiaları).
• Etik olmayan yöntemleri kullanırlar.

Bilimsel yayıncılığın örnek uygulamalarına veya kabul görmüş standartlarına uymazlar.

2. Predatory (Yağmacı) Yayıncılık – Sahtekârlık nasıl işler

yağmacı ve şaibeli dergiler yasal bir açık erişim uygulaması olduklarını öne sürerek bu yeni yayıncılık modelini kendi çıkarları için kullanırlar.

Online yağmacı yayıncılar Gold Open Access – Altın Açık Erişim modelini fırsat bilerek, bu model altında abonelik yerine Makale İşlem Ücretleri (APCs) ile gelir sağlarlar.

Açık Erişim olarak yayınlanması bir dergiyi yağmacı dergi yapmaz, onu yağmacı yapan davranışlarıdır.

Yağmacı ve şaibeli dergiler  sahte iddialarda bulunarak yazarları yayınlarını submit etmeye ikna ederler.

Yağmacı ve şaibeli bir dergiye makale gönderdiğinizde onu “yayınlandı” olarak görebilirsiniz ama çalışmanızın akran değerlendirmesinden geçeceğinin, Web of Science (WoS) ve Scopus gibi indekslere gireceğinin garantisi yoktur.

Yazarların yayın gönderecek oldukları dergi seçimlerindeki önemli bir tercih nedeni de etki faktörüdür. Bir derginin etki faktörünün yüksek oluşu her zaman o derginin güvenirliği konusunda doğru bir gösterge olmayabilir. Buna örnek olarak Energy Education Science and Technology adlı dergi verilebilir. 2008 yılından itibaren Web of Science kapsamındaki Science Citation Index Expanded tarafından dizinlenen ve etki faktörü 30’u aşan bu derginin etki faktörünü yükselten en önemli unsurun derginin kendine atıf oranının %94’lere varması olduğu tespit edilmiştir (Al ve Soydal, 2012).

3. Yağmacı Yayıncılık – Zararı nedir?

Legal dergiler yazarların değerli çalışmalarını korumak için önemli hizmetler verirler. Yağmacı dergiler ise saygın dergiler olduklarını iddia ederek araştırmacılara zarar verirler.

Yağmacı dergilerde yayın yapmanın bazı riskleri :

• Kalitesiz akran değerlendirmesi

Akran değerlendirmesi sistemi mükemmel olmasa da bir makalenin buna girmesi o çalışma için daha iyidir. Akademik yükselme amacıyla yayın yapan araştırmacılar çalışmalarının değerini ortaya çıkaracak bir yerde yayın yapmak isterler ve çalışmalarını iyileştirmek için zaman ve kaynak ayırırlar.

• Çalışma yok olabilir

Tanınmış bir dergide yayın yapmanın bir avantajı da çalışmaların sürekli olarak korunması ve saklanmasıdır. Fırsatçılar ise hızla para kazanma peşindedir ve çalışmanın yarın veya 5 yıl sonra da erişilebilir olup olmayacağına aldırış etmezler.

• Çalışmayı bulmak zor olacaktır

Bazı yağmacı dergiler öyle olmadıkları halde Web of Science, Scopus gibi iyi bilinen veri tabanlarında yer aldıklarının reklamını yaparlar. Çoğu yağmacı dergi belki Google Scholar’ da yer alabilir ama çalışmanız diğer araştırma veri tabanlarında bulunmayacağı için görünür olmayacaktır.

Sahte/yağmacı dergiler ve yayıncıların tespitine yönelik araştırmalar yapan akademik kütüphaneci Jeffrey Beall’ın yayımladığı “Yağmacı Dergiler ve Yayıncılar Listesi” dir (Beall’s List of Predatory Journals and Publishers) Bu listeye aşağıdaki bağlantıdan erişilebilir.

https://beallslist.net/

Kaynaklar

Akça, S. ve Akbulut, M. (2018). Türkiye’deki yağmacı dergiler: Beall listesi üzerine bir araştırma. Bilgi Dünyası, 19 (2), 255-274. doi: 10.15612/BD.2018.695 26.10.2020 tarihinde https://bd.org.tr/index.php/bd/article/view/28/26 adresinden erişildi.

Al, U. ve Soydal, İ. (2012). Dergi kendine atıfının etkisi: Energy Education Science and Technology örneği. Türk Kütüphaneciliği, 26, 699-714. 26.10.2020 tarihinde http://www.tk.org.tr/index.php/TK/article/view/340/332 adresinden erişildi.